Cái giá tiềm ẩn của việc theo đuổi sự rõ ràng

Chúng ta thường coi sự rõ ràng là dấu hiệu cho thấy ta đang đi đúng hướng. Nhưng không phải mọi sự rõ ràng đều như nhau. Đôi khi, sự rõ ràng dần dần hé lộ qua sự tò mò, khám phá và phản tư.

Sự rõ ràng được thúc đẩy bởi lo âu hiếm khi kéo dài

Khi tôi rời công việc tại Google, tôi tự nói với mình rằng tôi đang dành thời gian để khám phá. Nhưng chỉ trong vài tuần, tôi đã lao vào xây dựng một startup – không phải vì sự đồng thuận nội tại mạnh mẽ, mà vì cảm giác không thể chịu đựng nổi sự bất định. Thế là tôi lao đầu vào cơ hội đầu tiên được xã hội công nhận.

Và trong một khoảng thời gian, điều đó có vẻ hiệu quả. Tôi có bản trình bày, có kế hoạch, và có một câu trả lời trơn tru mỗi khi ai đó hỏi tôi đang xây dựng điều gì. Nhưng ẩn sau sự rõ ràng bề ngoài đó là một cảm giác ngày càng lớn về sự mất kết nối giữa những gì tôi đang làm và những gì thực sự có ý nghĩa đối với tôi.

Cuối cùng, áp lực phải kiên trì với một con đường không còn phù hợp trở nên khó chịu hơn cả sự bất định mà tôi đã cố tránh. Đồng sáng lập và tôi chia tay, và cuối cùng tôi cho phép bản thân đặt câu hỏi: Điều tôi thực sự muốn khám phá tiếp theo là gì?

Chúng ta thường coi sự rõ ràng là dấu hiệu cho thấy ta đang đi đúng hướng. Nhưng không phải mọi sự rõ ràng đều như nhau. Đôi khi, sự rõ ràng dần dần hé lộ qua sự tò mò, khám phá và phản tư. Những lần khác, nó đến quá nhanh, được thúc đẩy bởi lo âu, mang đến cảm giác chắc chắn nhưng không thực sự đồng điệu.

Chúng ta đánh mất điều gì khi cố đạt đến sự rõ ràng trước khi thực sự sẵn sàng đón nhận nó?

Vì sao chúng ta vội vã tìm kiếm sự rõ ràng?

Từ góc nhìn khoa học thần kinh, sự bất định không chỉ gây khó chịu – nó còn có thể gây cảm giác đe dọa. Khi kết quả chưa rõ ràng, hạch hạnh nhân (amygdala) trong não bộ được kích hoạt, gây ra các phản ứng căng thẳng tương tự như trước nguy hiểm thể chất.

Một hiện tượng tâm lý giúp giải thích phản ứng này là sự khép kín nhận thức (cognitive closure), được nhà tâm lý học xã hội Arie Kruglanski quan sát lần đầu vào những năm 1990. Nó mô tả xu hướng não bộ muốn tìm ra câu trả lời chắc chắn càng sớm càng tốt – ngay cả khi những câu trả lời đó chưa đầy đủ hoặc không chính xác.

Đây là một cơ chế đối phó: một cách để giải quyết sự mơ hồ và khôi phục cảm giác rõ ràng để chúng ta có thể cảm thấy an toàn trở lại.

Trong ngắn hạn, sự rõ ràng do lo âu mang lại làm dịu cảm giác khó chịu khi không biết. Nhưng về lâu dài, nó có thể thu hẹp tư duy, giảm khả năng linh hoạt và khiến việc thích nghi với thay đổi trở nên khó khăn hơn. Chúng ta ràng buộc bản thân vào công việc và mối quan hệ không phù hợp. Chúng ta lên kế hoạch quá mức thay vì thử nghiệm. Chúng ta nhầm lẫn giữa sự chắc chắn và sự phù hợp.

Cách tránh cái bẫy của sự rõ ràng

Sự rõ ràng do lo âu mang lại cho ta câu trả lời nhanh – nhưng thường là cái giá phải trả cho những câu trả lời tốt hơn. Nó mang lại sự nhẹ nhõm, nhưng không phải là sự giải quyết thực sự. Nhưng điều đối lập với nó không phải là sự do dự hay nhầm lẫn. Mà là một cách tiếp cận khác với sự bất định.

Sự rõ ràng được thúc đẩy bởi sự tò mò xuất hiện chậm rãi hơn qua quá trình khám phá. Đó là kiểu rõ ràng phát triển khi ta sẵn lòng chưa biết trong một thời gian – để đặt câu hỏi, thử những cách tiếp cận khác nhau, quan sát kết quả mà không vội vàng kết luận.

Trong khi sự khép kín nhận thức đóng sập cánh cửa khám phá quá sớm, thì sự tò mò lại giúp tăng khả năng chấp nhận sai số dự đoán – khoảng cách giữa kỳ vọng và thực tế. Sự chấp nhận này mang lại cho ta sự linh hoạt để điều chỉnh mô hình tư duy, phản ứng với thông tin mới và đưa ra quyết định tốt hơn theo thời gian.

3 cách giúp bạn ở lại với sự bất định lâu hơn

Vậy làm thế nào để ta cưỡng lại ham muốn giải quyết sự bất định quá nhanh và học cách ở lại với câu hỏi lâu hơn một chút? Ba thực hành sau có thể giúp bạn thay đổi mối quan hệ với sự không chắc chắn:

Gọi tên căng thẳng

Chỉ đơn giản gọi tên cảm xúc (Tôi cảm thấy lo lắng vì không biết điều gì sẽ đến tiếp theo hoặc Tôi lo lắng về việc mất thu nhập) có thể giúp điều chỉnh phản ứng căng thẳng của bạn. Kỹ thuật này gọi là gắn nhãn cảm xúc (affective labeling), nó kích hoạt vỏ não trước trán và tạo không gian để bạn phản ứng có ý thức, cân nhắc thách thức một cách tỉnh táo hơn.

Giới hạn thời gian cho sự bất định

Thay vì vội vã tìm một câu trả lời rõ ràng, hãy cho mình một khoảng thời gian nhất định mà trong đó sự rõ ràng không phải là mục tiêu. Dành một tháng để khám phá một câu hỏi, vài tuần để thử các thí nghiệm nhỏ, hoặc đặt một số cuộc trò chuyện trước khi ra quyết định. Cách tiếp cận có giới hạn thời gian này dễ chịu hơn là sự bất định vô thời hạn và thường dẫn đến quyết định tốt hơn, phù hợp hơn.

Ghi lại sự tò mò của bạn

Ghi lại những ý tưởng hoặc cuộc trò chuyện khiến bạn hào hứng. Những ghi chú đơn giản này giúp xây dựng nhận thức siêu nhận thức (tức là hiểu rõ tư duy của chính mình) và giúp bạn nhận ra những mẫu hình tò mò lặp lại. Theo thời gian, những mẫu hình đó có thể dẫn đến sự rõ ràng sâu sắc hơn và giúp bạn điều chỉnh lại hướng đi nếu bạn đã cam kết quá sớm.

Kết luận

Startup mà tôi vội vàng bắt tay vào? Nó không tồn tại được lâu. Nhưng nó dạy tôi một điều quan trọng: Sự rõ ràng được thúc đẩy bởi lo âu hiếm khi tồn tại lâu dài.

Loại rõ ràng mà bạn có thể tin tưởng thường nổi lên theo thời gian – thường là khi bạn ngừng cố ép buộc nó, và thay vào đó là tạo không gian cho sự tò mò dẫn lối.

Vì vậy, lần tới khi bạn rơi vào một khoảnh khắc không biết, hãy cân nhắc điều này: Làm thế nào bạn có thể ngừng theo đuổi sự rõ ràng, và thay vào đó tạo điều kiện cho nó tự hiện ra?