5 cách để vượt qua sự thay đổi bằng sự tò mò

Sự tò mò thường được xem là một nét tính cách. Khoa học thần kinh lại hé lộ một bức tranh khác.

Một vài năm trước, tôi quyết định học lại để trở thành nhà khoa học thần kinh. Đó là một bước nhảy vào vùng đất chưa biết – không có bản đồ, chỉ là một mong muốn được phát triển. Tôi chọn tiếp cận giai đoạn chuyển đổi này bằng sự tò mò, và bắt đầu một bản tin hàng tuần để ghi lại những gì mình học được. Đột nhiên, những nghi ngờ của tôi trở thành nhiên liệu cho sự khám phá.

Điều mà tôi không biết vào thời điểm đó là việc nuôi dưỡng sự tò mò một cách có hệ thống đang chủ động tái cấu trúc bộ não của tôi theo những cách giúp xây dựng khả năng thích ứng trước các thay đổi trong tương lai.

Sự tò mò thường bị coi là một nét tính cách – điều gì đó trẻ con và vui vẻ, thậm chí có thể là không cần thiết. Nhưng khoa học thần kinh lại cho thấy điều ngược lại. Khi chúng ta tò mò, hệ thống dopamine trong não – cũng chính là hệ thống hoạt động khi ta mong chờ phần thưởng – sẽ được kích hoạt. Nói đơn giản, sự tò mò khiến ta cảm thấy dễ chịu trước viễn cảnh khám phá điều mới.

Nó cũng giúp chúng ta học tập hiệu quả hơn, tăng cường hoạt động của vùng hippocampus và nâng cao khả năng hình thành cũng như lưu giữ ký ức mới. Các nghiên cứu cho thấy rằng khi một người tò mò về một chủ đề nào đó, họ không chỉ nhớ kỹ thông tin cụ thể mà họ quan tâm, mà còn ghi nhớ tốt hơn cả những thông tin không liên quan.

Có lẽ quan trọng hơn cả, sự tò mò thúc đẩy tính dẻo thần kinh (neuroplasticity) – khả năng tự tái cấu trúc của bộ não để đáp ứng với trải nghiệm mới. Đây là trạng thái nhận thức lý tưởng khi đối diện với những thời điểm thay đổi – khi chúng ta cần phá vỡ các mẫu thần kinh cũ và hình thành các kết nối mới.

Sự tò mò trong thời điểm thay đổi

Thay đổi, theo bản chất, luôn đi kèm với sự bất định. Và bộ não con người thường phản ứng với sự bất định bằng cách kích hoạt hạch hạnh nhân (amygdala), khởi động các phản ứng căng thẳng tương tự như khi đối mặt với nguy hiểm thể chất.

Điều mà sự tò mò làm được là chuyển hóa sự bất định đó từ mối đe dọa thành lời mời gọi.

Đầu tiên, sự tò mò giúp chúng ta tăng khả năng chịu đựng sai số dự đoán – tức là khoảng cách giữa những gì chúng ta kỳ vọng và những gì thực sự xảy ra. Điều này giúp ta linh hoạt hơn trong tư duy, bớt phản ứng thái quá và cập nhật các mô hình tư duy hiệu quả hơn.

Ngoài ra, còn có một sự phối hợp nhịp nhàng giữa hai mạng lưới chính trong não: mạng mặc định (liên quan đến trí tưởng tượng và sự nội quan) và mạng điều khiển điều hành (chịu trách nhiệm cho hành vi định hướng mục tiêu) thường luân phiên hoạt động.

Sự tò mò giúp đồng bộ hai mạng lưới này, cho phép chúng ta vừa hình dung khả năng, vừa thực thi hành động – chính là trạng thái cân bằng cần thiết để vượt qua sự thay đổi.

Về mặt cảm xúc, sự tò mò cũng có thể đóng vai trò như một lớp đệm. Khi ta nhìn nhận một tình huống bất ngờ bằng lăng kính tò mò (mình có thể học được gì từ việc này?), ta ít có khả năng rơi vào vòng xoáy lo âu hay né tránh. Sự tái định khung nhận thức này có thể thay đổi hoàn toàn cách ta trải nghiệm sự bất định vốn có trong các giai đoạn chuyển đổi.

5 cách để vượt qua sự thay đổi bằng sự tò mò

Sự tò mò không phải là một đặc điểm cố định – bạn không phải có hoặc không có nó. Đó là một kỹ năng nhận thức có thể được rèn luyện. Dưới đây là 5 cách để nuôi dưỡng sự tò mò, đặc biệt trong thời điểm chuyển mình:

Hỏi nếu như? thay vì giờ thì sao?

Hãy thay thế các phản ứng dựa trên nỗi sợ bằng những câu hỏi mang tính khám phá. Thay vì nói Mình không biết cách đảm nhận vai trò mới này, hãy thử hỏi Nếu mình xem vai trò này như một cơ hội học hỏi thì sao? Chuyển đổi đơn giản này sẽ kích hoạt vỏ não trước trán thay vì hạch hạnh nhân – điều này giúp giảm căng thẳng trong giai đoạn thay đổi.

Ghi chép thực địa

Hãy giả vờ rằng bạn là một nhà nhân học đang nghiên cứu chính cuộc sống của mình. Ghi lại những điều khiến bạn ngạc nhiên, những điều bạn chưa hiểu, hoặc những khoảnh khắc khiến bạn phải dừng lại trong ngày. Hãy cụ thể: Hôm nay mình để ý thấy X và thắc mắc tại sao… Thói quen này sẽ xây dựng một lối sống tò mò và đồng thời tạo nên nhật ký hành trình học tập của bạn.

Thực hiện các thí nghiệm nhỏ

Muốn chuyển nghề? Hãy lên lịch phỏng vấn một người làm trong lĩnh vực đó mỗi tuần trong vòng sáu tuần. Tò mò về việc viết lách? Hãy bắt đầu với bản tin hàng tuần trong ba tháng thay vì lao vào viết một cuốn sách. Những thí nghiệm nhỏ này sẽ cung cấp dữ liệu quý giá và giúp bạn lấy lại cảm giác chủ động ngay cả khi con đường phía trước còn mơ hồ.

Đón nhận việc không biết

Hãy thực hành nói Mình chưa biết mà không lập tức đi tìm câu trả lời. Dành thời gian suy ngẫm về các câu hỏi mà không vội kết luận. Các nghiên cứu cho thấy điều này giúp tăng tính linh hoạt trong nhận thức và khả năng giải quyết vấn đề sáng tạo – những chức năng thần kinh quan trọng để thích nghi khi chuyển đổi.

Xem thất bại như dữ liệu

Khi mọi thứ không đi theo kế hoạch, hãy cưỡng lại việc gán mác thất bại. Thay vào đó, hãy coi kết quả không mong muốn là nguồn thông tin giá trị. Bằng cách nhìn nhận trở ngại như một phần không thể tránh khỏi của sự phát triển – thay vì dấu hiệu của thiếu sót cá nhân – bạn có thể chuyển hóa những khoảnh khắc nản chí thành cơ hội học hỏi.

Rèn luyện sự tò mò trong thực tế

Điều quan trọng cần nhớ là khả năng tò mò của bộ não có thể dao động. Hoạt động của hạch hạnh nhân sẽ gia tăng khi căng thẳng, khiến việc tiếp cận trạng thái tò mò trở nên khó khăn đúng vào lúc ta cần nó nhất. Đó là lý do vì sao việc thường xuyên luyện tập – dù chỉ là những thay đổi nhỏ trong góc nhìn – có thể giúp ta tái kích hoạt vỏ não trước trán.

Chúng ta thường nghĩ sự thay đổi là điều cần chịu đựng. Nhưng thực ra, thay đổi chính là cách ta phát triển. Sự tò mò kích hoạt các con đường dopamine, củng cố chức năng hippocampus, cải thiện quá trình hình thành trí nhớ và tăng khả năng chịu đựng sai số dự đoán – tất cả giúp ta đối diện với sự bất định một cách linh hoạt hơn, ít phản ứng thái quá hơn.

Vì vậy, lần tới khi bạn đối mặt với một thay đổi lớn và cảm thấy lo lắng hoặc bế tắc, hãy thử hỏi bản thân một câu đơn giản: Nếu mình tò mò thì sao?