Tại sao một số người bị muỗi đốt nhiều hơn còn người khác thì không?

Một nhà côn trùng học y tế chỉ ra vai trò của trao đổi chất, mùi cơ thể và yếu tố tâm lý.

Thật hiếm khi tham dự một bữa tiệc ngoài trời trong thời tiết ấm áp mà không nghe thấy người ta than phiền về muỗi. Họ đập muỗi, ngồi trong khói lửa trại, trùm chăn kín người và cuối cùng thì bỏ cuộc để vào nhà. Ở thái cực ngược lại, có rất nhiều người dường như chẳng mảy may bận tâm đến muỗi.

Là một nhà côn trùng học y tế đã nghiên cứu muỗi hơn 40 năm, tôi thường được hỏi tại sao một số người dường như là nam châm hút muỗi trong khi những người khác lại chẳng để ý gì đến lũ côn trùng hút máu này đang vo ve quanh mình.

Hầu hết các loài muỗi, cùng với hàng loạt loài chân đốt khác – bao gồm ve, bọ chét, rệp giường, ruồi đen, ruồi ngựa và muỗi mòng – đều cần protein trong máu để phát triển một lứa trứng. Chỉ có muỗi cái mới hút máu. Muỗi đực thì ăn mật hoa, thứ mà chúng chuyển hóa thành năng lượng để bay.

Hút máu là một phần cốt lõi trong chu kỳ sinh sản của muỗi

Việc hút máu đóng vai trò vô cùng quan trọng trong chu kỳ sinh sản của muỗi. Vì lý do đó, một áp lực tiến hóa khổng lồ đã được đặt lên muỗi cái để chúng có thể nhanh chóng và hiệu quả xác định nguồn máu tiềm năng, lấy một bữa máu đầy đủ, rồi lặng lẽ rời đi khỏi nạn nhân xấu số. Nếu bạn đánh dấu một vài hoặc toàn bộ các tiêu chí tìm kiếm của muỗi, thì bạn có thể là nam châm hút muỗi.

Tùy vào thời điểm hoạt động trong ngày, muỗi sử dụng thị giác, âm thanh và tín hiệu khứu giác để xác định nguồn máu tiềm năng. Phần lớn các loài hoạt động ban đêm dựa vào tín hiệu khứu giác hoặc cảm thụ. Tín hiệu hóa học quan trọng nhất là carbon dioxide (CO₂) – chất mà tất cả các loài động vật có xương sống, bao gồm cả con người, thải ra qua mỗi hơi thở và qua da.

Muỗi rất nhạy cảm với CO₂ và có thể phát hiện nguồn CO₂ từ khoảng cách nhiều mét. Các tế bào cảm thụ trên râu và chân của muỗi sẽ bắt các phân tử CO₂ và gửi tín hiệu điện đến não. Càng có nhiều phân tử CO₂ tiếp xúc với các thụ thể này thì nồng độ CO₂ càng cao và chúng càng gần vật chủ hơn.

Tuy nhiên, có rất nhiều nguồn CO₂ không phải sinh vật sống như ô tô, tàu thuyền, máy bay và tàu hỏa. Để phân biệt giữa nguồn sống và không sống của CO₂, muỗi dựa vào các tín hiệu khứu giác thứ cấp do động vật sống tạo ra. Các quá trình trao đổi chất như hô hấp và vận động tạo ra những mùi như axit lactic, amoniac và các acid béo – những tín hiệu bổ sung giúp muỗi cái xác định mục tiêu cho bữa máu tiếp theo.

Vì vậy, việc sản sinh CO₂ là dấu hiệu đầu tiên của một người hút muỗi. Vì việc sản sinh CO₂ và các chất hấp dẫn thứ cấp liên quan đến tốc độ trao đổi chất, nên tốc độ trao đổi chất càng cao thì càng sinh ra nhiều chất hấp dẫn. Tốc độ trao đổi chất có thể do di truyền, nhưng cũng có thể tăng lên do hoạt động thể chất.

Những nam châm hút muỗi bạn thấy ở các bữa tiệc mùa hè có thể có tốc độ trao đổi chất cao một cách tự nhiên hoặc đơn giản là họ hoạt động thể chất nhiều hơn người khác. Họ cũng có thể thực hiện các hoạt động làm tăng trao đổi chất, như uống rượu. Đây cũng là lý do tại sao những người chạy bộ thường thu hút nhiều muỗi hơn khi đang giãn cơ sau khi chạy xong. Phụ nữ mang thai – có thể là do tốc độ trao đổi chất tăng cao – cũng thu hút lượng muỗi lớn một cách bất thường.

Mùi cơ thể tự nhiên là một tín hiệu quan trọng

Mùi cơ thể tự nhiên cũng là tín hiệu quan trọng giúp muỗi chọn vật chủ. Ví dụ, một số loài muỗi Anopheles bị thu hút bởi các thành phần đặc biệt trong mùi chân. Những loài này truyền bệnh sốt rét cho người và thường hút máu vào nửa đêm trong nhà. Bằng cách tập trung hút ở bàn chân khi người đang ngủ, muỗi tránh xa đầu – nơi phát ra nhiều CO₂ nhất – và làm giảm nguy cơ đánh thức nạn nhân.

Những loài muỗi hoạt động vào ban ngày hoặc lúc bình minh, hoàng hôn cũng sử dụng tín hiệu thị giác để xác định vật chủ. Muỗi thường bay gần mặt đất. Từ góc nhìn đó, chúng quan sát vật chủ tiềm năng nổi bật trên đường chân trời. Màu tối nổi bật, trong khi màu sáng hòa vào nền, nên việc bạn mặc đồ màu gì sẽ ảnh hưởng đến số lượng muỗi bị thu hút. Mặc đồ sáng màu không chỉ giúp bạn mát mẻ hơn mà còn giúp né tránh ánh mắt của muỗi.

Muỗi cũng có thể phát hiện chuyển động bằng mắt, một lần nữa bằng cách nhận diện bóng người nổi bật trên nền trời. Đây là lý do tại sao những người đi bộ gần đầm lầy vào giữa ngày – sau một đợt nở rộ muỗi – lại bị muỗi bu kín, vì chúng phát hiện chuyển động bằng mắt.

Cũng tồn tại yếu tố tâm lý trong việc muỗi đốt. Một số người đơn giản là không nhận ra sự hiện diện của muỗi xung quanh. Một con muỗi bay quanh cũng đủ khiến ai đó nổi khùng – bạn hẳn từng thấy ai đó phát điên lên vì tiếng vo ve và quyết tâm truy lùng đến cùng để tiêu diệt kẻ hút máu tí hon ấy.

Những người khác thì không bị làm phiền và thậm chí không để ý đến việc bị muỗi hút máu. Một số loài muỗi chuyên hút ở các vị trí khó thấy và khó vỗ như vùng quanh mắt cá chân. Ví dụ, muỗi Aedes aegypti – loài muỗi ưa thích hút máu người – chủ yếu nhắm vào vùng mắt cá chân.

Dù bạn có thu hút muỗi hay không, thì khi đã bị đốt, cảm giác ngứa ngáy vẫn chẳng khác gì nhau cả!